جشن یلدا ، جشن زایش مهر :
هزاران سال پیش ،
ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه1
روزها به تدريج بلندتر و شب ها كوتاه تر می شود و خورشيد هر روز بيش تر در
آسمان مي ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی
در پایان آخرین شب پاییز ( درازترين شب سال ) و سپیده دم نخستین روز زمستان2
، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به
عنوان لحظه « زايش مهر » جشن می گرفتند که بعد ها جشن « یلدا » و یا جشن
« شب چله »3 نامیده شد
و تا امروز باقی مانده است.
يلدا واژ ه ای سُرياني4
و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و
ماندگار شد.
ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه
5 (جشن سده ) را
که 40 روز است « چله بزرگ » می نامند و از دهم بهمن ماه
تا بیستم اسفند ماه6
را نیز « چله کوچک » می نامند. چون در این 40 روز دوم یا چله کوچک از شدت
سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.
آداب و رسوم شب یلدا :
جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن های ایرانی یک جشن خانوادگی است . در این جشن
اکثر خانواده های ایرانی با هر دین و مذهب ،
در پرتو نور ( آتش يا شمع يا نور چراغ ) به شادى مى پردازند و
سفره ای گسترده می کنند و خوراکی های ویژه ای
را بر آن می نهند. این خوراکی ها را در بیشتر نواحی « شب چَره » می نامند و
معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز می باشد. البته گاهی شمار آن ها
از هفت نوع بیشتر می شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنتی و غیر سنتی نیز
تهیه می شود.
شور و شوق مردم برای خرید خوراکی های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر به
ویژه از در روزهای 29 و 30 آذرماه ( 20 و 21 دسامبر ) ، در بازارها و
فروشگاه های ميوه و آجيل می توان ديد. معمولا اين خريدها تا پاسی از شب نیز
ادامه دارد و در آخرين لحظه ها نيز کسانی را می بينيم که از سر کار برگشته
و میوه های شب یلدا را خریداری نموده و به خانه می برند. از میوهایی ویژه
شب یلدا هندوانه ، انار و انگور است و در کنار آن ها از میوه های تابستانی
دیگر همچون سیب ، خربزه ، خیار و گاهی « به » استفاده می کنند.
در بین میوه های شب یلدا ، هندوانه اهمیت بیشتری دارد و
اگر وضعیت اقتصادی خانواده ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه
خواهند کرد زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا
بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن ها چیره
نخواهد شد و بیمار نمی شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و
انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و
گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.
شب چره یلدا همچنین شامل دانه هايی چون گندم و شاه دانه و برنجک و نخود
بوداده یا برشته ( نخودچی )، و آجیل شامل تخمه هندوانه و کدو و گاهی تخمه
آفتابگردان ، بادام، پسته، فندق ، گردو است که در کنار آن از میوه های خشک
یا خشکبار همچون سنجد سرخ ، کشمش، انجير خشکه ، برگه زردآلو و توت خشکه
است.
معمولا برای شب یلدا شام ویژه ای تهیه نمی شود و تهيه شام بستگی به وضع
اقتصادی و نوع تغذيه خانواده دارد. در بیشتر خانواه ها در شب يلدا، پس از
خوردن شام، برای " شب نشينی" یا " شب زنده داری " به خانه خويشاوند
بزرگتر می روند.
گستردن سفره ای از خوراکی های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین مهر دارد
که " بزم مهر " یا مهمانی مهر نام داشت. در این مراسم سفره ای آیینی گسترده
می شد و پیروان مهر به نشانه همسانی و برابری و استواری در پیمان با همدیگر
و با خداوند ، با یکدیگر همسفره و هم پیاله می شدند و به خوردن گوشت گاو و
بعد ها نان مقدس درَونَ (
Draona
) و نوشیدن آشامیدنی مقدس هَومَ (
Haoma
) می پرداختند. گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام "
میَزد" (
Myazd
) متداول است که بر آن خوراکی هایی همچون نان ، سیروگ ( نوعی نان روغنی )
، انواع میوه ، شیرینی و آجیل لرک (
Lork
) که مخلوطی از مغز پسته ، بادام ، گردو ، فندق ، کشمش سبز، برگه زردآلو ،
خرما خشکه و چند نمونه خشکبار دیگر است ، می نهند و پس از نیایش ، خوراکی
ها بین حاضران پخش می شود و آن ها به نشانه تبرک از آن ها می خورند.
یکی دیگر از رسوم شب یلدا که در بیشتر خانواده های ایرانی متداول است ،
بَُردن « شب چله ای » یا هدایای ویژه شب چله ( یلدا ) برای نوعروسان و تازه
دامادان است. معمولا در خانواده هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد
خوانده شده اما هنور زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده اند ، در شب
چله ( یلدا ) مادر داماد به همراه مجموعه ای از خوراکی های ویژه شب یلدا که
با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده اند ، هدایای دیگری همچون لباس یا پارچه و
طلا تهیه نموده و برای عروس می فرستد. این عمل به صورت متقابل از سوی مادر
عروس نیز صورت می گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله
و در بیشتر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه
بخت خواهد بود.
در سده های اخير
فال گرفتن از كتاب حافظ ( شاعر و عارف بزرگ ایرانی ) نیز در شب یلدا و در
برخی از خانواده ها مرسوم شده است.
ضرورت ثبت جهانی یلدا
:
یلدا ، جشن مهرورزی و صلح و دوستی جهانی است که به صورت همگانی و غير رسمی
در خانواده های ایرانی و برخی دیگر از کشورها ، از هر قشر و با هر دین و
مذهب برگزار می شود. یلدا جشنی است که در آن مردمان به انتظار سپیده دم و
دریافت گرمای مهر تابان می نشینند و این گرمای زندگی بخش را که از طبیعت
گرفته اند به همدیگر هدیه می دهند . نزدیک بودن زمان برپایی (
Christmas
) یا
جشن میلاد عیسی مسیح ( 25 دسامبر ) و جشن یلدا ( 21 دسامبر ) و مشابهت سنت
های این آیین های زیبا نشان از همدلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین
است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهنسال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن
این که می تواند آن را به همه ملت های جهان بیشتر بشناساند ، امکان حفظ
ارزش های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل های بعدی بشر
فراهم خواهد آورد.
---------------------
1 –
در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « دی ماه » از 22 دسامبر تا 20
ژانویه است.
2-
در تقویم ایرانی
فصل پاییز
دارای ماه های مهر و آبان و آذر است که در تطبیق با تقویم میلادی از 23
سپتامبر آغاز می شود در 21 دسامبر پایان می یابد و
فصل زمستان دارای ماه های دی ، بهمن و اسفند است که در تطبیق با تقویم
میلادی از 22 دسامبر آغاز شده و در 19 مارس به پایان می رسد.
3- یک دوره 40 روزه را « چهله » یا « چله » می نامند.
4 -
سَُریانی زبان مردم سوریه و شمال عراق ، قبل از میلاد مسیح تاچند قرن بعد
از آن یعنی تاظهور اسلام است و هنوز نیز گویندگانی دارد.
5 – در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « بهمن ماه » از 21 ژانویه تا
19 فوریه است
. روزدهم بهمن ماه برابربا روز۳۰
ژانويه ، برپایه یک باور ايرانى روزی است که آتش توسط « هوشنگ » پادشاه
استوره ای کشف شد و بر این پایه در این روز « جشن سده » یا جشن پیدایش آتش
برپا می شود.
6 – در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « اسفند ماه » از 20 فوریه تا
19 مارس است.
