کشف نفت در ایران - بررسی‌‌های تاریخی‌ , ضمایم The discovery of oil in Iran

 

 ۱۲۳۴

 شمسی‌ زمین شناس انگلیسی‌ بنام لوفتس

 "Loftus"

برای نخستین بار جهت کشف نفت در ایران شروع بفعالیت کرد. "۱۲۵۱ شمسی‌، هنگامی که "میرزا حسین خان سپهسالار" صدر اعظم ایران بود امتیازی برای مدت هفت سال به بارون جولیوس رویتر 
" Barun Julius de Reuter "
 داده شد که شامل حق مخصوص و امتیاز انحصاری در تمام ایران برای کشف و استخراج معادن و زغال سنگ و آهن و مس و سرب و نفت و کلیه منابع صنعتی کشور بغیر از معادن طلا و نقره که ملک خاص دولت محسوب میگردید بود.علاوه بر آن در این امتیاز موادی مربوط بساختمان راه آهن و تراموای و ایجاد بانک ملی‌ برای همین مدت گنجانیده شده بود. بموجب این قرارداد و امتیاز نامه، دولت ایران پانزده درصد از منابع خالص هر یک از محصولات معدنی را پس از شروع بهره‌برداری دریافت می‌نمود.این امتیاز بی‌ سابقه و تسلیم کامل کلیه منابع کشور به بیگانگان بعلت مخالفت شدید دولت روسیه از طرفی‌ و افکار عمومی و رجال وقت از طرف دیگر در سال ۱۸۷۴ لغو کردید. ۱۲۵۶شمسی‌، بموجب فرمانی که توسط ناصر الدین شاه به امضا  رسید مالکیت معادن مس، سرب، کات کبود، زغال سنگ و نفت کویر خوریان در سمنان بشخصی بنام حاج علی‌ اکبر امین معادن واگذار شد. ۱۲۶۳ یک شرکت انگلیسی‌ بنام هوتز

 "Hots"

که بتجارت واردات و صادرات مشغول و مرکزش در بوشهر بود امتیازی برای استخراج نفت دالکی واقع در نزدیکی‌ بوشهر از دولت ایران تحصیل کرد.این شرکت چاهی حفر نمود و چون به نتیجه نرسید حقوق خود را واگذار کرد. ۱۲۶۷شمسی‌، پس از الغای امتیاز ۱۸۷۲ بارون جولیوس رویتر وی از دعاوی خود دست بر نداشت تا اینکه مذاکراتی بین امین السلطان وزیر مختار وقت و سر دراموندوولف

 "Sir. H. Drummond-Wolf" 
 انگلیسی‌ در ایران آغاز گردید و در نتیجه امتیاز دیگری بنام امتیاز بانک شاهنشاهی مبنی بر تاسیس بانک شاهنشاهی و استخراج معادن از جمله در این سال به رویتر داده شد، که دولت ایران از منابع خالص آن سالی‌ ۱۶ درصد اخذ می‌نمود. ۱۲۶۹ شمسی‌، بانک شاهنشاهی با تحصیل اجازه از دولت ایران حقوقی را که برای استخراج و بهره‌برداری معادن ایران داشت بیک شرکت انگلیسی‌ بنام
 " The Persian Mining Corporation "
 شرکت معادن ایران

   واگذار نمود.امتیاز این شرکت بعد از ده سال به نتیجه نرسید و قرارداد خود به خود لغو گردید. ۱۲۷۵ شمسی‌، در اوایل این دهه یک هیئت علمی‌ فرانسوی بسرپرستی شخصی‌ بنام ژاک دو مرگان     باستان شناس فرانسوی "Jacqhes Des-Morgan"   سالها در شوش برای کشف اثار باستانی بود گزارش مفصلی در باره وجود نفت در غرب و جنوب غربی ایران نوشت که در فوریه سال ۱۸۹۲ در مجله‌ای بنام "Annales Des Mines" 

انتشار یافت. در ژانویه این سال فرمانی به امضا ناصر الدین شاه رسید که بموجب آن اجازه استخراج نفت در محل ثلاثه، تنکابن، کجور و کلار ستاق "مازندران" به محمد ولیخان خلعتبری واگذار کردید.  ۱۲۷۸شمسی‌، در دوره سلطنت مظفر الدین شاه و هنگام صدارت میرزا علی‌ اصغر امین السلطان دو نفر از سرمایه داران روسی امتیازی ده ساله برای استخراج معادن محال قرچه داغ آذربایجان تحصیل کردند. در این قرارداد چون معادن نفت استثنا نشده بودند روس‌ها مدعی بودند که معادن نفت هم جزو امتیاز بوده است. این امتیاز نامه هم پس از انعقاد عهد نامه ایران و شوروی در سال ۱۹۲۱ میلادی لغو شد. ۱۲۸۰ شمسی‌، ویلیام ناکس دارسی‌ "Wiliam Knox Darcy" استرالیایی انگلیسی‌ الاصل 
  در ۲۸ مه‌ امتیاز نفت و استخراج  نفت در تمام ایران باستثنای پنج ایالت شمالی " آذربایجان - گیلان - استرآباد - خراسان شمالی - مازندران" را برای مدت شصت سال بدست آورد. شانزده درصد از منابع خالص عاید دولت ایران می‌‌گردید. ۱۲۸۱ شمسی‌، چند ماه پس از امتیاز نامه دارسی‌ عده‌ای حفار تحت سرپرستی رینلدز

 "G.B. Reynolds" 

در  شمال ناحیه قصر شیرین در محلی موسوم به چاه سرخ ( که در سال ۱۹۱۳ بدولت عثمانی واگذار کردید) اولین چاه نفت را حفر کردند. ۱۲۸۲ شمسی‌، در این سال " اولین شرکت بهره برداری The First Exploitatioj با سرمایه ۶۰۰ هزار لیر توسط دارسی‌ تشکیل گردید.  ۱۲۸۴ شمسی‌، در این سال شرکت جدیدی بنام سندیکای امتیازات Concessions Syndicate با مسئولیت محدود بکمک شرکت نفت برمه و مدیریت دارسی‌ در شهر گلاسگو تشکیل کردید. اولین اقدام این شرکت (۱۹۰۶-۱۹۰۷) متوقف نمودن حفاری در چاه سرخ بود و حفاری به "مامابتین" در نزدیکی‌ رامهرمز واقع در شمال اهواز مستقل کردید.   ۱۲۸۷ شمسی‌، در ۲۶ ماه مه‌ اولین چاه نفت (شماره یک میدان نفتون مسجد سلیمان) بر آورد شد.  ۱۲۸۸ شمسی‌، در ماه آوریل شرکت نفت ایران و انگلیس Anglo Persian Oil Company در لندن تاسیس گردید. ریاست شرکت به لرد استراتکونا

 Lord Strathcona 

و مدیریت عامل آن به چارلز گرینوی

Charles Greenway

 محول گردید و دارسی‌ به عضویت هیئت مدیره شرکت انتخاب و منصوب گردید.در همان سال شرکت نفت ایران و انگلیس قراردادی با شیخ خزعل منعقد و یک میل مربع از اراضی‌ آبادان را برای ایجاد پالایشگاه آبادان از او خریداری نمود. به موجب قرارداد دیگری حفاظت منطقه آبادان در مقابل پرداخت حق الزحمه به عهده شیخ خزعل محول کردید.  ۱۲۹۰-۱۲۹۱-۱۲۹۳ شمسی‌، ساختمان اولین خط لوله از مسجد سلیمان به ابادان به پایان رسید و اولین نفت که از جنوب ایران استخراج شده بود بشکل خام صادر شد. بعلت کمی‌ سرمایه ، شرکت نفت ایران و انگلیس با دولت انگلیس وارد مذاکره شد و از وزارت دریاداری تقاضای مساعدت نمود که از طرف سر وینستون چرچیل در مجلس نمایندگان انگلستان به دولت اجازه داد که قسمتی‌ از سهام شرکت نفت ایران و انگلیس را خریداری نماید. بدین ترتیب دولت انگلیس اکثریت سهام شرکت (۵۱%) و حق وتو در هیئت مدیره آنرا بدست آورده و موفق شد به نفت ارزان و دائمی دسترسی‌ پیدا کند. ۱۲۹۵-۱۲۹۶-۱۲۹۹ شمسی‌، بامر دولت قرارداد بین وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی و مسیو مددیویج خوشتایار تبعه روسی در خصوص استخراج نفت و گاز طبیعی‌ در حوزه گیلان ، مازندران، استرآباد بمدت هفتاد سال منعقد گردید. از طرفی‌ قراردادی بین محمد ولیخان خلعتبری و موسیو خوشتایار منعقد شد. چندی بعد شرکت نفت ایران و انگلیس شرکت تابعه ای بنام شرکت نفتهای شمال ایران تشکیل داد که در لندن به ثبت رسید. شرکت نفت ایران و انگلیس امتیاز خوشتایار را در ازای مبلغی پرداخت و آنرا خریداری کرد. در ماه نوامبر شرکت نفت ایران و انگلیس نماینده‌ای بتهران فرستاد که با دولت مذاکره کرده و امتیاز نفت را در استانهای خراسان و آذربایجان که جزو امتیاز نبود بدست آورد. ۱۳۰۰-۱۳۰۵ شمسی‌،از ابتدای امتیاز دارسی‌ (۱۹۰۱) تا این سال روابط شرکت با دولت ایران توسط سفارت انگلیس انجام میشد ولی‌ در این سال شرکت اداره‌ای در تهران تاسیس نمود. - خط لوله جدیدی بین مسجد سلیمان و ابادان کشیده شد.اواخر ۱۳۰۱ شرکت نفت سینکلر وارد تهران شد برای تحصیل امتیاز نفت شمال. امتیاز پنج استان شمال بجز گیلان در دسامبر ۱۹۲۳ به شرکت سینکلر واگذار گردید. در سال ۱۳۰۳ خط آهن کوتاهی بین درخزینه و مسجد سلیمان ساخته شد. در همین سال خوشتایار شرکتی برای استخراج معدن نفت خوریان تشکیل داد. هیئت مدیره این شرکت مرکب از سه نفر روسی و چهار نفر ایرانی‌ بود. در سال ۱۳۰۵ نخستین چاه "پازنان" حفر گردید. اندکی‌ بعد عملیات آقاجاری آغاز کردید که در سال ۱۳۱۷ به نفت رسید. ۱۳۰۶-۱۳۱۰ شمسی‌، میدان نفتی‌ هفتکل در جنوب شرقی‌ مسجد سلیمان کشف گردید. یکسال بعد میدان نفتی‌ گجساران حفاری شد. سال ۱۳۰۹ ظرفیت تصفیه سالانه پالایشگاه آبادان به ۵ میلیون تن افزایش داده شد. خط لوله‌ای از هفتکل به کوت عبدالله کشیده شد که به خط لوله مسجد سلیمان به آبادان متصل شد. در سال ۱۳۱۰ عده کارکنان شرکت نفت ایران و انگلیس بالغ بر بیست هزار نفر گردید.    ۱۳۱۲-۱۳۱۹ شمسی‌، در هفتم خردادماه  ۱۳۱۲ قرارداد جدیدی بین نمایندگان دولت ایران و نمایندگان شرکت در تهران به امضا رسید که مدت آن ۶۰ سال بود و بدین ترتیب ۳۲ سال بر مدت امتیاز سابق افزوده شد. در سال ۱۳۱۳ حفاری در منطقه نفت سفید آغاز و به کشف گاز منجر گردید. ۱۳۱۴ پالایشگاه کرمانشاه با ظرفیت سالانه یکصد هزار تن افتتاح گردید. خط لوله‌ای به طول ۲۳۰ کیلومتر بین نفتشاه - کرمانشاه احداث گردید. در همان سال بهره‌برداری از میدان نفتشاه آغاز گردید. و کلمه پرشیان Persian 

  در نام-

 Anglo Persian Oil Company 

 مبّدل به ایران IRANIAN 

گردید. در ژانویه ۱۳۱۶ (۱۹۳۷) بموجب قانونی که بتصویب مجلس رسید حق انحصاری استخراج نفت در قسمتی‌ از شرق و شمال شرقی‌ ایران برای مدت ۶۰ سال به شرکت نفت امریک و ایران امیرنین

 Amiranian Oil Company 

واگذار گردید. در همان سال میدان نفتی‌ لالی در مسجد سلیمان کشف گردید و در سال ۱۳۱۷ برای اولین بار نفت سفید در این منطقه بثبوت رسید. در همین سال در منطقه آقاجاری نفت کشف گردید. در سال ۱۳۱۸ اولین خط لوله نفت تصفیه شده بین ابادان و اهواز به طول ۱۲۱ کیلومتر ایجاد گردید. در آوریل این سال طبق قانون مصوبه مجلس حق انحصاری کشف معادن برای مدت سه سال در دو ناحیه معین شمالی و جنوبی به یک شرکت هلندی بنام الگمین اکسپلوراتی ماتشاپای

 Algemeene Exploratie Maatschappij 

واگذار گردید.این شرکت به سبب جنگ جهانی‌ دوم از تعقیب عملیات خود صرف نظر کرد. در سال ۱۳۱۹ خط لوله ابادان و گچساران به طول ۲۶۴ کیلومتر ایجاد گردید. ۱۳۲۳ شمسی‌ خط لوله‌ای بین گچساران و نقطه‌ای بین اهواز و شوشتر ایجاد گردید. در همین سال اولین محموله نفت آقاجاری بوسیله لوله به آبادان فرستاده شد. در همان سال دومین خط لوله بین آبادان و اهواز کشیده شد. ۱۳۲۵ شمسی‌ اولین چاه در میدان لالی حفر و بنفت رسید. ۱۳۲۶ شمسی‌ خط لوله بین لالی و مسجد سلیمان ایجاد و به خط لوله مسجد سلیمان متصل گردید. ۱۳۲۸ شمسی‌، شرکت سهامی اکتشاف نفت ایران (بهمن ماه) تاسیس و بدین ترتیب عملیات اکتشافی نفت در سراسر ایران آغاز گردید.  ۱۳۳۰ شمسی‌، اصل ملی‌ شدن صنعت نفت ایران در تاریخ ۲۹ اسفند ماه بتصویب مجلس شورایملی رسید. قانون اجرای ملی‌ شدن صنعت نفت و تشکیل شرکت ملی‌ نفت ایران بتصویب رسید. ۱۳۳۲ شمسی‌، چاه شماره ۳ البرز قم به نفت رسید. در۱۹اردیبهشت ماه این سال طبق موافقتی سهم هر یک از پنج شرکت اصلی‌ امریکایی عضو کنسرسیوم به چند شرکت دیگر آمریکایی‌ معروف به گروه ایریکن منتقل و بین آنها تقسیم شد.  ۱۳۳۶ شمسی‌، قانون نفت به تصویب رسید. بموجب این قانون به شرکت ملی‌ نفت ایران اختیار داده شد که برای جلب سرمایه‌های خارجی‌ بیشتر بپردازد. در این سال ایتالیا از طریق موسسه نفت دولتی آ جیپ با شرکت ملی‌ نفت ایران برای اولین بار در خاورمیانه قراردادی ۲۵ ساله بر مبنای مشارکت  "۲۵ - ۷۵ ایران" منعقد نمود. بهره‌برداری از خطوط لوله نفت آبادان‌ - تهران و خط لوله نفت ازنا - اصفهان شروع بکار کرد.از تاریخ ۸ خردادماه بهای مواد تصفیهٔ شده اعلان شده 
Product Posting در خلیج فارس و آبادان تعیین گردید. در این سال همچنین دومین قرارداد مشارکت با شرکت نفت پان آمریکن منعقد گردید و شرکت آیپک بوجود آمد. همچنین ساختمان تاسیسات مرکز بارگیری جزیره‌ خارک شروع گردید. در این سال احداث خط لوله تهران - رشت آغاز گردید. امور تاسیسات غیر نفتی‌ آبادان به شرکت ملی‌ نفت ایران تحویل گردید. ۱۳۳۸ شمسی‌، حفاری اولین چاه شرکت نفت ایران و ایتالیا (سیریپ) در شهریورماه آغاز گردید. این اولین چاهی بود که در فلات قاره ایران در خلیج فارس حفر میگردید. در این سال میدان گاز سراچه کشف گردید. ۱۳۳۹ شمسی‌، خط لوله ری - قزوین آغاز بکار کرد. در این سال قرارداد فروش نفت به افغانستان منعقد شد. در سال ۱۳۳۹ شمسی‌، تقلیل قیمت‌های نفت خام در خاور میانه منجر به تشکیل سازمان کشور‌های صادر کننده نفت (اوپک) گردید که در سپتامبر ۱۹۶۰ کار خود را آغاز نمود. ۱۳۴۰ شمسی‌، خط لوله ری - شاهرود - مشهد و همچنین لوله گاز گچساران به شیراز افتتاح گردید. نخستین چاه نفت در بی‌‌بی حکیمه در این سال حفر گردید. ۱۳۴۱شمسی‌، دومین سمپوزیوم بین المللی نفت در ساختمان اداره مرکزی شرکت ملی‌ نفت ایران تشکیل شد. چاه شماره ۱ کرنج و چاه شماره ۳ خارک به نفت رسید. ۱۳۴۲ شمسی‌ دکتر اقبال در ۱۶ آبانماه اینسال  عهده دار هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی‌ نفت ایران شد. در سال ۱۳۴۳ بهره‌برداری از خط لوله منطقه تهران - قزوین - رشت آغاز گردید. در این سال قرارداد تامین و عرضه انواع سوخت هواپیمائی در فرودگاه کابل و قندهار توسط شرکت ملی‌ نفت ایران منعقد شد. بهره‌برداری از مرکز نفتی‌ بهرگان ، بندر صادراتی شرکت نفت ایران - ایتالیا در نزدیکی‌ بندر دیلم، آغاز شد. در این سال تاسیسات بارگیری شرکت ملی‌ نفت ایران و پان آمریکن (ایپک) در جزیره‌ خارک افتتاح گردید. در بهمن ماه اینسال پنج قرارداد جدید مشارکت بر مبنای ۲۵ - ۷۵ منعقد و پنج شرکت نفتی‌ تشکیل گردید. ۱۳۴۴ شمسی‌، برای نخستین بار در تاریخ صنعت نفت ایران تولید یکروز نفت خام از ۲ میلیون بشکه تجاوز کرد. تاسیسات نوین برای توسعه صادرات نفت خام از جزیره‌ خارک از آقاجاری به گناوه شامل ایجاد بزرگترین خط لوله زمینی‌ بقطر ۱۰۷ سانتیمتر با مبلغ ۶/۳ میلیارد هزینه آغاز گردید. قانون توسعه صنایع پتروشیمی در سال مذکور بتصویب رسید. ساختمان پالایشگاه نفت تهران به ظرفیت ۸۵/۰۰۰ بشکه در روز آغاز بکار کرد. در این سال بهره‌برداری از خط دوم لوله نفت اهواز - تهران رسما آغاز گردید. تلمبه خانه ناهید در نزدیکی‌ اهواز افتتاح گردید. و ششمین قرارداد مشارکت نفت خلیج فارس تشکیل گردید. شرکت ملی‌ 
 صنایع پتروشیمی قرارداد مشارکتی با
Allied Chemical Corporation 
برای ایجاد یک مجتمع پتروشیمی در ایران منعقد نمود تاسیسات این طرح در بندر شاهپور و بندر ماه شهر بنا گردید و از گاز‌های گوگرد در مسجد سلیمان استفاده خواهد شد. قرارداد نهایی تاسیس پالایشگاه نفت مدرس با مشارکت شرکت ملی‌ نفت ایران ، دولت هندوستان و شرکت نفت بین الملی آمریکا در سال ۱۳۴۴ انعقاد شد. در این سال قرارداد فروش نفت خام به کشورآرژانتین امضا شد, و موافقتنامه کمکهای فنی‌ و اقتصادی با اتحاد جماهیر شوروی شامل ایجاد شاه لوله گاز به امضا رسید. ۱۳۴۵

ساختمان کارخانه‌‌ لوله سازی برای تهیه لوله لازم جهت شاه لوله گاز در نزدیکی‌ اهواز افتتاح کردید. در این سال شرکت ملی‌ گاز ایران تاسیس گردید. در این سال قراردادی بین شرکت ملی‌ صنایع پتروشیمی و شرکت نفت بین الملی آمریکا به امضاه رسید. و بهره‌برداری از منطقه کورش دومین منبع نفتی‌ شرکت نفت ایران پان آمریکن (ایپاک) آغاز گردید. و قرارداد ساختمان و نظارت قطع دوم شاه لوله گاز با موسسه خیم بروم اکسپورت شوروی به امضا رسید. در همین سال منبع جدید نفت خام در منطقه نوروز در خلیج فارس توسط شرکت ایران و ایتالیا (سریپ) کشف شد.آزمایشگاه تحقیقاتی نفت در سال ۱۳۴۶ در شهر ری افتتاح شد. تاسیس نوین بارگیری بندر ماه شهر و شبکه آزمایشی‌ گاز شیراز گشایش یافت. در این سال بهره‌برداری از شبکه گاز روستای گویم در نزدیکی‌ شیراز انجام پذیرفت. تاسیسات بهره‌برداری و صدور نفت میدان ساسان شرکت نفت لاوان (لاپکو) در جزیره‌ لاوان افتتاح گردید. در سال ۱۳۴۷ پالایشگاه مدرن تهران افتتاح گردید و قرارداد خرید قسمتی‌ از ماشین آلات تاسیسات شاه لوله گاز و تصفیه خانه بید بلند با شرکت
Brefcon

انگلیس منعقد شد. یک قرارداد جدید بر اساس پیمانکاری جهت انجام عملیات اکتشافی و بهره‌برداری نفت در حوزه فارس با کنسرسیوم اروپایی مرکب از چند شرکت به امضا رسید

 

 سرانجام در سال ۱۳۵۱ شمسی‌ با توافقی که در سن موریتس بعمل آمد کلیه تاسیسات نفت به مالکیت ایران در آمد. در سال ۱۳۵۲ مذاکرات کارشناسان شرکت ملی‌ نفت و کنسرسیوم برای عقد قرارداد جدید آغاز شد